Ӱярня деч вара, шым арня эртымеке, Кугече пайремым палемдат. пайрем шошо шумым ончыкта. Руш да чимарий веран Кугечыже ик жапыште келшен толеш. Но ожно марий Кугечыже икмяняр кечылан ондакрак эртен, молан манаш гын тошто марийын пайремжылан кугарня кече шотлалтын.

Кугарня кече нерген изиш варарак каласен кодена. Пайрем эртыме йӱлаште моткоч кугу ойыртем уло. Кугече деч ончычсо арнян кечылажын шке лӱмышт да шке шотан эртарыме йӱлашт лийын.
Кушкыжмо – пел кон кече;
Вӱргече – колышо кон кече;
Изарня – сорта чӱктымӧ кече;
Шуматкече – Юмын аяр кугу кон кече;
Рушарня – когыльо чоклымо кече.
Тиде кечылаште ожно мом вара ыштеныт, кузе тиде кечыла эртен? Тидым шергалына.
Кушкыжмын, КУГЕЧЕ пурымо кечын, кажне пӧртыштӧ озавате, эр эрдене кынелын, шӱрашан але шӱраш ковыштан когыльым кӱэштын. Юмо деч когыльо гай тичмаш кинде-шимнчал, шийвундо перке деч ойырлыде илаш йодыныт. Сурт кӧргӧ сомылымат шуктеныт. Лач коҥгасе ломыжым тарваташ ок йӧрӧ улмаш. Тудым тарватет гын, пакча кӧргетым чыве удырен пытара манын ӱшаненыт.
Вӱргече – колышо кон кече але тошто марий кон кече. Эр гычак пашам виктареныт, тыге ыштет гын, идалык мучко кидет-йолет лывырге, сомыл ушна шоненыт. Тиде кечын колышым ушташ ямдылалтыныт. Пӧртыштӧ кечывал марте тулым ылыжтен, вольыкым пукшен огытыл, вольык вӱташтат, кӱтӱштат шып коштшо, чодыраште ынже йом шоненыт.
Сурт гыч оксам еҥлан пуэн огытыл, идалык мучко оксалан от шу маныныт. Тиде кечын ӱпым шерын огытыл, чыве пакчам удыра шоненыт. Суртыш осал ынже пуро манын, чодыра гыч лӱмегож але кож лӱсым конден, омса ӱмбалан пижыктеныт.
Тыгай ырым-влак таче мартеат илат. Ӱдыр-влак шийдарманым ший гай волгалтын илаш манын тӧрленыт.
Тиде кечын колышо-влак лӱмеш мончам олтеныт, нуным, ӱжын каен, мончаш пуртеныт. Толмеке, озаватын ончылгоч ямдылыме кочкышыж дене сийленыт.
Суртыш осал шӱлыш ынже пуро манын, изарнян, колышо-влакым шарнен, сортам чӱктеныт. Уштымо кечын пырысым да пийым умбакырак кораҥденыт. Нуно колышым ужыт, лӱдыктат манын шоненыт. Икмыняр еш погынен (утларакшым пошкудо-влак), колышо родо-тукымыштым ӱжын, пӧрт еда уштен коштыныт. Тунам тоштыеҥын илымыж годсо оҥай шарнымашым ойленыт але чаманен шортыныт, муреныт, шӱвырым, гармоньым шоктеныт. Тыге тоштыеҥым шарныме йӱла пайремым эртареныт. Вара колышо-влакым кызытсе семынак ужатен колтеныт.
Сорта чӱктымӧ кечын кошар арверым кучылтын огытыл, кидпашамат ыштен огытыл: колышын парняжым шуркалет маныныт.
Кугарня кечын пурам шолтеныт. Пайремым вашлияш ямдылалтыныт. А чимарий-влак Кугечым лач кугарнян эртареныт. Варажым тиде кечым тынеш пурышо-влак кугу кугарня маныныт. Тиде кече пеш пагалыме, юмылтымо кечылан шотлалтын.
Шуматкече – Юмын аяр кон кечыже. Тунам пӧртыштӧ шып мутланеныт, уке гын озыркан мардеж йӱр чыла лупшен кая шоненыт. Кӱварым ӱштын, ӱпым шерын огытыл – чыве пакчам удыра маныныт. Коҥгамбак кӱзаш ок лий улмаш – чыве муным ок мунчо, кыдетлен гына кошташ тӱҥалеш. Эрдене эрак пошкудо декат коштын огытыл, пуйто эр эрдене толшо еҥ озан перкежым наҥгая. Але вольыкет огеш тӱлӧ шоненыт… Толшо еҥын йолжо неле. Кугече деч вара його еҥ веле коҥгамбалне кия, адакшым коҥгажымат шагал олтеныт.
Кастене мончаш олтеныт. Озавате Кугече кечылан кугу терке дене чевер муным тӱрлӧ чия дене чиялтен. Рушарнялан мелнам кӱэшташ, когыльо кӧргылан ямдылен шындеден. Мончаш пуреныт, у тувыр-йолашым чиеныт.
Пошкудо декат коштын огытыл, вольык перке ок лий, сурт пиалет еҥлан лиеш манын шоненыт. Еҥ суртышто иктаж-могай эҥгек лиеш, тылат йола лиеш. Юмын аяр кон кечын чыла осал шӱлыш тарвана маныныт. Осалым шонышо, осал чонан еҥ, мушкын сакыме вургемлам але мончаш мушкылтмо деч варасе вургемла гыч лаштыклам пӱчкеден налын, локтышым ыштеныт. Вувер чонан еҥ-влак чоҥештылыныт, ушкал водарым локтылыныт. Сандене южо оза, пычал дене кум гана лӱен, осалым суртшо гыч поктен луктын.
Тиде кечын кӱсынлаш толшо еҥлан нимом пуэн огытыл. Поро еҥ кӱсынлаш ок кошт, осал чонан веле коштеш – тыгай ырым лийын.
Кугече тӱҥ пайремлан шотлалтын. Эр эрдене кече лекмым онченыт. Кугече эрдене кече чӱчкен лектеш. Тудын лекмым ончышын илышыже волгыдо, пиалан лиеш шоненыт. Эн ончыч ужаш манын, кӱкшака верыш: савар, аньык але вӱта ӱмбак – кӱзеныт.
Кугече кечын могай игече лийшашым умылен налаш тыршеныт.
Кугече кечын ояр гын, шыдаҥ чаплын шочеш, кеҥеж кукшо да шокшо лиеш, йӱран – кеҥеж поҥгылан поян лиеш. Мардеж эрвелым пуалеш гын, эр ӱдыман. Кугече йӱд шӱдыран – поҥго шочеш.
Кугече вӱргече могай лиеш, кеҥежат тугай лиеш: мардежан – пӱкш ок шоч, кеҥежшат мардежан лиеш. Кугече кечын лум лумеш – емыж шочеш. Кугече деч ончыч кӱдырчӧ кӱдырта гын, кеҥежым кол ок верешт.
Тиде кечын марий тичмаш кинде-шинчал дене Юмым кумалын, сортам чӱктен, муным кочкын. Кумалтыш йӱлам 10-12 сурт погынен эртареныт. Карт кугызан кумалтыш йӱлам эртарыде, ӱстелсийым тӱкен огытыл. Карт кугыза, Юмылан пелештен, кинде-шинчал гыч катышым коҥга тулыш кудалтен. Еш таза, волгыдо кумылан, шокшо шӱм-чонан лийышт манын шоненыт.
Айста ӱстелсийым ончалына.
Муно. У илыш ылыжмым, тукым ешаралт, шарлен толмым ончыкта. А муныжым оҥ деч кӱшнырак кучен тӱчыман. Ӱланрак тӱчет гын, чыве муным кушан лийын, тушан мунчаш тӱҥалеш. Муным ожно чия дене чиялтен огытыл. Тудым тӱрлӧ кушкыл, лышташ, пушеҥге шӱм дене пырля шолтен чевертеныт. Эн сӧралжылан шоган шӱм дене чиялтыме шотлалтын. Йошкар муно дене ончыкылык тукымлан кече гай тичмаш, чевер да волгыдо илышым, пиалым сугыньленыт.
Пайремлан кайыквусо шыл гыч когыльым кӱэштыныт. Молан кайыквусо? Вет кайык эре кӱшко чоҥештылеш. Айдемынат кумылжо эре кӱшнӧ, куаныше лийже маныныт. Мӱндырнӧ улшо ончыкылыкшым ужын моштышыжо шоненыт. Когыльыжо тыглай лийын огыл. Тушто мо-гынат лийын…Ложаш – киндылан поян лият. Шӱч – шӱч гай куштылго лият, чыла вере шуат, пашат ушна. Окса – шийвундет эре лиеш. Шинчал осал еҥлан логалеш.
Мелна кышылынат шке палыже уло. Мелна – тиде кече, тудо мландылан илышым, куатым пуа.
Пайрем киндерке ныл пачашан лийын. Тиде – мланде, кава, кече. А эн кӱшнӧ – Юмо, вет чылажат Юмо йымалне верланен.
Кугече пайремын эн тӱҥжӧ – родо-тукым, пошкудо деке унала коштын, кылым пеҥгыдемдымаш, Юмо перкем, сурт, еш пиалым да тазалыкым йодмаш.
Калык модыш
Айдемын кап-кылжым, тазалыкшым да кӧргӧ вийжым шуарымаште модыш – ик тӱҥ эҥертыш. Калык модыш рвезе тукымым пашалан ямдыла. Тудо тыгак ушым, койыш-шоктышым вияҥда.
Айдеме топката, неле пашам ыштен кертше манын, кугезе кочана-кована-влак кажне калык пайремым эртарымаште модышым кучылтыныт, тыге пӱртӱс вийым шке могырыш савыраш лиеш манын шоненыт. Кугече пайремын эн йӧратыме модышыжо – лӱҥгалтыш.
Лӱҥгалтыш – марийын эн йӧратыме, чон кандарыме, чолгалыкым, лӱддымылыкым шуарыме модышыжо. Тудым куэвара гыч ыштеныт, мужыр дене лӱҥгалтеныт. Мыняр кӱшкӧ лӱҥгалтет, тунар чонет кана, кумылет кӱшнӧ лиеш, пашалан чулым кушкат.
Муным пӧрдыктымаш илышын ылыжмым, тукымын ешаралт, шарлен толмыжым ончыкта. Муно дене модат гын, пырче нӧшмӧ шолдыра да туто лиеш шоненыт.
Йыдал дене модмаш модшын писе, эскерен моштышо улмыжым палдырна.
Пар дене модмаш. Ӱдыр-рвезе-влак, икте-весе дене лишкырак палыме лияш шонен, тиде модыш дене модыныт.
Йоген модмаш вӱд йогыным ушештара. Вӱд – тиде поянлык. Илышын ик йыжыҥжат вӱд деч посна огеш лий. Вӱд гай поян, писе, яндар чонан лияш манын, тиде модыш дене модыныт.
Материалым Морко район Унчо вел Шлань ялысе пӧртын пашаеҥже-влак ямдыленыт.